Aflevering Nr. 14 
 
Kunst & politiek
Geboden Toegang
Kunst of politiek activisme?
"Registratie Orgaan Nederland is bezig met een inventarisatie van illegalen in Nederland. Ook als u niet illegaal bent, wijzen wij u erop dat u dit formulier per ommegaande dient in te vullen en te retourneren." Zo luidde de tekst van een document dat beeldend kunstenaar Martijn Engelbregt op zaterdag 27 december 2003 in tweehonderdduizendvoud liet verspreiden in Amsterdam. Het Amsterdams Fonds voor de Kunst vroeg Engelbregt een project te organiseren ter gelegenheid van het debatweekend over de positie van illegalen in cultureel centrum De Balie in Amsterdam, op 10 en 11 januari. Met de oproep wilde de kunstenaar peilen of mensen bereid zijn illegalen aan te geven. De politie kreeg een aantal meldingen binnen van voornamelijk oudere mensen die geschokt waren door deze 'oproep tot verraad die aan NSB-praktijken herinnert'.
Kunst, een sociologisch experiment, of politiek activisme?
Het beeld van een collage van ingevulde en geretourneerde formulieren dringt zich aan me op. Wat een angstaanjagend sterk kunstwerk zou dat zijn.
 
Een ander project waarbij kunst en maatschappelijk engagement onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, is 'Where we come from' van de Palestijnse kunstenares Emily Jacir (Geboren in Ramallah in 1970, woont in Ramallah en New York). Zij stelde tientallen Palestijnen over de hele wereld de vraag: "Als ik iets voor jou kan doen, waar ook in Palestina, wat zou dat dan zijn?" De wensen vari‘ren van het verzoek een condoleanceregister te tekenen tot het voetballen met een kind op straat in Haifa. Jacir vervulde de wensen van de Palestijnen, die geen of beperkte toegang tot de door Isra‘l bezette gebieden hebben waar zij met haar Amerikaanse paspoort wel eenvoudig kan komen, zo goed mogelijk. De tentoonstelling 'Where we come from', die op dit moment te zien is in het Museum voor Moderne Kunst in Arnhem doet door middel van de op schrift gestelde, ingelijste verzoeken en foto's, verslag van Jacirs project.
 
In al zijn eenvoud is het een prachtige, aangrijpende expositie, die nergens sentimenteel of pathetisch wordt. Dat komt omdat Emily Jacir op sobere wijze vertelt en registreert wat ze doet, ze gebruikt geen woord of beeld te veel en nooit klinken haar persoonlijk emoties in de werken door. Een foto van een spelend kind en mensen die bezig zijn met de citroenoogst wordt vergezeld van de tekst: "Ga naar Bayt Lahia en breng me een foto van mijn familie, vooral van de kinderen van mijn broer." Rizek uit Birzeit deed dit verzoek. Hij kan niet naar Gaza om zijn familie te bezoeken want hij krijgt geen vergunning voor de West Bank. Over haar bevindingen noteert Jacir: "Zijn familie was zielsgelukkig dat ik citroenen en aardbeien voor hem mee terug kon nemen. Ik nam ook nog door zijn moeder gemaakte koekjes mee, een paar laarzen, twee riemen en wat noten." Ondanks de persoonlijke aard van de individuele verzoeken gaat dit project in zijn geheel over mensen in ballingschap, gescheiden van hun dierbaren, onvrij te gaan naar de plek waar ze willen zijn.
 
De positie van illegalen, het Palestijns-Israelische conflict; het zijn maatschappelijke problemen waartoe kunstenaars zich in hun werk verhouden. Naar aanleiding van de tentoonstelling van Emily Jacir uitten velen het bezwaar dat de scheidslijn tussen kunst en leven in een project als 'Where we come from' wel erg dun wordt en laaide de vraag naar de specifieke aard van kunstwerken en hoe deze nog te onderscheiden zijn van bijvoorbeeld journalistieke foto's en documentaires weer eens op. Natuurlijk zijn de grenzen tussen de verschillende disciplines steeds meer gaan vervagen en is een aantal kunstcritici bezorgd dat in deze vervaging tussen de zogenaamde hoge kunsten en uitingen van de hedendaagse massacultuur - een ontwikkeling die decennia geleden al begon - niet de toekomst maar de teloorgang van de kunst ligt. Kunst heeft zich echter altijd tot de werkelijkheid verhouden, alleen is met de komst van film en video het zichtbare verschil tussen werkelijkheid en verbeelde werkelijkheid opgeheven. Kunstenaars spelen met dit gegeven en dat maakt de hedendaagse kunst vaak spannend en interessant. Wat is het dan dat beeldende kunst onderscheidt van andere beeldende disciplines? Waarin zit 'm die status aparte? Definities van kunst, waarvan begrippen als authenticiteit en vakmanschap onderdeel uitmaakten, zijn verouderd, de tijd dat je in museum en galerie enkel sculpturen en schilderijen vond, voorbij. Een schilderij wordt door het medium onmiddellijk en zonder voorbehoud als kunst herkend, bij foto's en films ligt dat anders. Een onbeduidende foto van een spelend kind tussen citroenstruiken in een familiealbum, krijgt een totaal andere betekenis als de foto in een museum wordt gehangen. Als de context verandert. En die context heeft niet alleen te maken met een artistieke, kunsthistorische traditie waarbinnen het kunstwerk een plaats krijgt, maar ook met de positie die het inneemt in de sociale, politieke en culturele wereld van nu. Dat kunst zich niet meer verhoudt tot kunst alleen, hebben de laatste zeer politiek ge‘ngageerde Documenta's en Bi‘nnales wel bewezen.
Maar ook muziekclips en websites worden tot het museumdomein toegelaten en daarmee is het veelgehoorde verwijt dat musea verworden tot entertainmenthallen niet terecht, tenminste, als het goed gebeurt. Want die context die kunst tot kunst maakt, hangt nauw samen met de presentatie van het werk. Hier ligt een taak voor de musea, die niet alleen moeten laten zien, maar ook moeten toelichten, verbanden leggen, verschillen en overeenkomsten duidelijk maken. De esthetiek van het beeld, maar meer dan dat; een concept, de uitvoering, de presentatie en tenslotte de toelichting, de context, dat alles maakt de hedendaagse kunst.

De kracht van het concept in combinatie met de schoonheid van de foto's en eenvoud van de teksten van Jacir, in mooie woordbeelddiptieken naast elkaar getoond, maken het verschil en bezorgen Emily Jacirs werk een welverdiende plek in het museum. Met haar project 'Where we come from' betreedt ze op overtuigende wijze zowel het terrein van de politiek-maatschappelijke werkelijkheid, als het voor de ballingen verboden gebied in Palestina.
	

Where we come from, Emily Jacir, 2001-2003